Violeta Milićević 
Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu je tokom 2022. i 2023. godine realizovao projekat: „Istraživanje narodnog graditeljstva u staroplaninskom selu Topli Do za utvrđivanje prostorno kulturno-istorijske celine“. Projekat je finansiralo Ministarstvo kulture Republike Srbije, saopštio je Zavod.
Izabran je Topli Do, jer predstavlja autentično, živopisno, selo, sa oko 200 tradicionalnih kuća s kraja 19. i početka 20. veka. Udaljeno je 33 km od Pirota, 7 km od Babinog zuba. Nalazi se na 720 m nadmorske visine, sa 45 vodopada u ataru.
Do njega se dolazi kanjonom reke Temštice sa monumentalno izvajanim obalama od crvenog peščara. U podnožju je planinskih vrhova, na ušću Javorske i Rakitske reke, od kojih ovde nastaje Toplodolska reka.
„Кuće su tradicionalne gradnje, nad podrumom od lokalnog crvenog peščara, u stambanom delu bondručne konstrukcije sa ispunom od pletera ili kovanice, omalterisane blatnim malterom i okrečene. Кrase ih svedeni, arhitravni tremovi sa ručno tesanim i profilisanim drvenim stubovima i jastucima kao i raskošni tremovi ukrašeni nizovima lučnih otvora“, objašnjavaju u ZZSK Niš.
Autentičan krovni pokrivač, kamene ploče i slama kao i dimanjaci „komini“ tipa „kvačke“ zadržali su se samo na nekoliko objekata.
Pored kuće u dvorištima, ograđenim kamenom ili tarabama, su i pomoćni objekti: „iža“ sa „vurnjom“ pušnicom i ognjištem, ambar, koš, štala, plevnja.
„Obročni“ krstovi, kojih je u selu oko četrdeset, predstavljaju izuzetno vredno nasleđe, koje svedoči o duhovnosti ljudi ovog mesta. Pored dva glavna seoska, skoro svaka porodica ima i svoj „obrok“.
Postavljani su za zdravlje i napredak porodice i šire zajednice. Negde se uz krst nalazi i drvo zapis, najčešće hrast i kruška. Najstariji datovan „obrok“ je u crkvenoj porti iz 1803. godine, a najmlađi iz 1958.godine.
Evidentirani su i valorizovani svi graditeljski objekti. Urađena je tehnička dokumentacija za: 24 „obročna“ krsta, 12 kuća, 2 nadgrobna krsta, gostionicu, mlekaru, vodenicu, „ižu“, ambar sa košem, plevnju, školu, crkvu.
Fotografisano je svo nasleđe, kako u samom selu tako i na: udaljenim pojatama, manastirištima, selištima, …
Izvršena su etnografska istraživanja o graditeljskom nasleđu, stanovništvu, običajima, zanatima, privređivanju…
U cilju popularizacije nasleđa Toplog Dola, snimljen je kratkometražni, dokumentarni, etnološki film „Do Dola“; prikazan na Međunarodnom festivalu etnološkog filma u Beogradu, na Vrmdža festu, gde je dobio nagradu za najbolju kameru, na Festivalu vodopada i Festivalu slobodnih reka u Toplom Dolu.
U pripremi je i izložba fotografija i tehničkih crteža „Narodno graditeljsko nasleđe Toplog Dola“.
Rukovodilac projekta, autor filma i izložbe: Žiža Stojičić Dragićević, etnolog u ZZZSК Niš, učesnici : Goran Radosavljević, arhitekta u ZZZSК Niš, Zoran Radosavljević, fotograf u ZZZSК Niš.
Spoljni saradnici: Tijana Vukovljak, arhitekta, Jovana Đorđević, student arhitekture -GAF Niš, Emilija Stojković, student arhitekture – GAF Niš, Vojin Đorović, student arhitekture – GAF Niš, Miroslav Mitić, kamerman (MDD studio Niš), Jovica Кrstić, kamerman, Teodor Cvetković, kamerman.
