Violeta Milićević 
Rudnik uglja u Jelašnici, kod Niša, predstavlja jedno od prvih mesta eksploatacije uglja u Srbiji. Njegova bogata, ali turbulentna istorija, započinje otkrićem 1882/83. godine na imanju Alekse Vujića u mestu Ždrelo, a dalje se razvijala kroz mnoge faze, uključujući strane investicije, tehnološka unapređenja i dva svetska rata. Istoričar Boban Janković ističe da je rudnik “jedan od simbola ranih industrijskih preduzeća u Srbiji, koji je prošao kroz mnoge ruke i sisteme.
Jelašnički rudnik spada u grupu onih u koje je inostrani kapital ušao krajem XIX veka, posle donošenja Zakona o akcionarskim društvima i Zakona o potpomaganju industrije, a koji su zatim svoju glavnu delatnost razvili tokom sledećeg veka.
Ogledna eksploatacija uglja u Jelašnici počela je odmah posle oslobođenja od Turaka, 1878. godine, a prva probna bušenja vršena su na mestu Bećarev kladenac. Milan Đ. Milićević piše “da su ugalj u Jelašnici eksploatisali Turci dok se ova teritorija nalazila u sastavu Osmanske carevine”. O počecima eksploatacije nalazimo podatke kod Vladimira Karića i Sime Lozanića. Karić je prvi put 1882. godine napisao da „kamenog uglja ima na više mesta, a sada se vadi samo u Jelašnici kod Niša“, a drugi put, 1887. godine, pisao je „da se kamen ugalj kopa na više mesta u Srbiji, a jedno od njih je i Jelašnica kod Niša“.
Prvi opis uglja iz Jelašnice potiče od Sime Lozanića iz 1881. godine, koji je zabeležio da je ugalj u Jelašnici „čvrst, mrke boje i da je vršeno njegovo ispitivanje“. Lozanić je 1886. godine napisao da se ugalj u Jelašnici „eksploatiše u manjoj razmeri iz dva sloja, debljine 1 i 2,5 metara“. Prvi geološki prikaz Jelašnice dao je Jovan Žujović 1884. godine koji je prilikom obilaska ovih terena u koritu reke Jelašnice zapazio „više slojeva lignita od kojih se samo dva daju korisno eksploatisati“.
Feliks Kanic je zabeležio da je prvi vlasnik uglja bio Kosta Marković koji je 1889. godine imao 80 radnika. Primitivna i skupa proizvodnja i ograničeno tržište, onemogućili su ekonomski rentabilnu proizvodnju, pa je rudnik napušten. Vlada Kraljevine Srbije je ga je opet uzela u svoje ruke 1897. godine i povlasticom od 16. februara 1899. godine ustupila Belgijancima. Odlukom Ministarstva narodne privrede 1902. godine Poazije je postao glavni akcionar, a on 1903. osniva novo akcionarsko društvo sa mešovitim belgijsko–francuskom kapitalom. Novo društvo je iste godine preuzelo i proizvodnju kreča u obližnjem mestu Sveta Petka.
Boban Janković, istoričar
“Početna istraživanja pokazala su značajan potencijal, ali su uslovi eksploatacije u tom periodu bili primitivni i tržište ograničeno”, dodaje Janković.
Feliks Kanic je zabeležio da je prvi vlasnik uglja bio Kosta Marković koji je 1889. godine imao 80 radnika. Primitivna i skupa proizvodnja i ograničeno tržište, onemogućili su ekonomski rentabilnu proizvodnju, pa je rudnik napušten. Vlada Kraljevine Srbije je ga je opet uzela u svoje ruke 1897. godine i povlasticom od 16. februara 1899. godine ustupila Belgijancima. Odlukom Ministarstva narodne privrede 1902. godine Poazije je postao glavni akcionar, a on 1903. osniva novo akcionarsko društvo sa mešovitim belgijsko–francuskom kapitalom. Novo društvo je iste godine preuzelo i proizvodnju kreča u obližnjem mestu Sveta Petka.
“Rezultati su bili slabi, pa je i ovo društvo likvidirano 1911. godine. Iste godine je osnovano novo društvo – Društvo za eksploataciju ruda Nišava, ali do Prvog svetskog rata proizvodnja nije krenula tokom koji je priželjkivan. Rudnik je 1910. godine imao dva okna, ventilaciju za vazduh, tri parne mašine, pumpe, vagonete, prugu uskog koloseka, podzemne hodnike dužine dva kilometara i radionicu, a proizvodnja je iznosila od 40 do 50 tona dnevno. Rudnik nije radio do 1916. godine, a te godine su nemačke okupacione vlasti obnovile rad. Rudnik je radio do kraja Prvog svetskog rata, tj. povlačenja Nemaca iz ovih krajeva. Prilikom napuštanja Nemci su potopili i oštetili rudnik. Takoreći indentičan razvoj događaja bio je i u Drugom svetskom ratu. Nemci su eksploatisali rudnik i u tom periodu postigao je do tada najveću godišnju proizvodnju od 44.784 tone”, objašnjava Janković.
Fotografija iz posleratnog perida
Jelašnički rudnik nije radio u periodu između kraja Velikog rata i 1927. godine. Te godine su braća Anđelković, Stojadin i Aranđel, iz Crne Trave i Aleksa Vujić iz Jelašnice počeli sa obnovom rudnika.
“Međutim, slučajno su naišli na novi ugljeni sloj zbog čega se napušta stari potkop, a novi je bio eksploatisan do zatvaranja rudnika 1967. godine”, kazao je Janković.
Rudnik je posle pripremnih radova otvoren 1929. godine i nazvan je „Princ Andreja“. Rudnik je 1. juna 1936. godine kupio Žorž Koadu, Francuz. Novi vlasnik je podigao sopstvenu električnu centralu što je omogućilo da se proizvodnja poveća i do 120 tona dnevne proizvodnje. Rudnik je 1939. godine dobio struju iz hidrocentrale u Sićevu.
Rudnik mrkog uglja “Jelašnica” u Jelašnici likvidiran je rešenjem SO Niš br. 9514/67 od 5. aprila 1967. godine.
Pročitajte još…
Od rudnika do Trga: Priča o Baba Milki, maloj lokomotivi sa velikom dušom (FOTO+VIDEO)
