Violeta Milićević 
Niški Komitet, tajna organizacija osnovana 28. februara 1874. godine, poznata i kao Niška zavera, imala je ključnu ulogu u pripremi za ustanka protiv Turaka u niškom kraju, ostavljajući neizbrisiv trag u istoriji Srbije.
O osnivanju Komiteta i njegovom ključnom trenutku svedoči retka fotografija koju je zabeležio Petar M. Aranđelović, niški fotograf dvorskog reda. Na slici su zaverenici, neki klečeći, neki stojeći, ozbiljnih lica, dok podižu ruku sa tri prsta na zakletvu. Sveštenik Petar Ikonomović drži krst, dodajući svečarsku notu ovom značajnom trenutku.
Bojana Milenković, viši kustos Narodnog muzeja u Nišu, ističe:
“Fotografija predstavlja ne samo dokument iz prošlosti, već i očuvanu emociju i hrabrost ljudi koji su se suprotstavili turskom carstvu.”
Fotografija je opremljena posebnim okvirom na kojem je ispisana zakletva Komiteta, s imenima 28 zaverenika. Ova zakletva, oslikana jedinstvom i odlučnošću, izražava čvrstu volju borbe protiv turske vlasti i za slobodu i dinastiju Obrenovića.
“Oprema fotografije ukazuje na to da je ona napravljena u više primeraka, verovatno za komercijalne svrhe”, dodaje Bojana Nešić, kustos Narodnog muzeja.
Fotografija je doživela svoj novi život tokom 1930-ih godina kroz angažovanje Lazara Popovića, sina sveštenika Petra Ikonomovića. Popović je reprodukovao fotografiju kako bi je ponudio crkvenim upravama i sveštenstvu u Eparhiji niškoj, što je doprinelo da se ova slika sačuva kao dragocenost u istoriji Niša.
“Smatra se da se u njegovoj kući nalazila jedna od originalnih fotografija te je povodom šezdesetogodišnjice formiranja Кomiteta došao na ideju da reprodukuje fotografiju i ponudi je crkvenim upravama i sveštenstvu u Eparhiji niškoj. Zbog toga je 1933. godine pribavio odobrenje Ministarstva prosvete, a 1934. preporuku Crkvenog suda Eparhije. Tako je reprodukcija fotografije, poslata uz apel sveštenstvu, distribuirana u dovoljnom broju da bude sačuvana i nađe svoje mesto u istoriji grada”, rekala je Bojana Nešić.
Osnivanje Niškog Komiteta predstavljalo je hrabar korak u borbi za slobodu i nezavisnost. Njihova revolucionarna delatnost ostaje inspiracija za buduće generacije, podsećajući nas na hrabrost i odlučnost naših predaka u ostvarivanju nacionalnih ciljeva.
Zakletva tajnog komiteta; Foto: Narodni muzej Niš
Ključni događaji prethodni sastanku zaverenika
Uzburkana politička scena 19. veka Balkana, obeležena stalnim previranjima i borbi za nezavisnost, pružila je plodno tle za formiranje tajnih organizacija poput Niškog Komiteta, koji su igrali ključnu ulogu u pripremi za otpor turskoj vlasti. Pre sastanka zaverenika u Nišu 1874. godine, događaji koji su prethodili predstavljali su značajne prekretnice u istoriji Srbije.
Nemogućnost Oslobađanja Niša: Od 1833. godine, dok je veći deo Srbije postao deo Kneževine, Niš je ostao pod turskom vlašću. Sve do 1878. godine, Niš je ostao pod okupacijom Otomanskog carstva, što je izazvalo stalne napore lokalnog stanovništva da se oslobode turske vlasti, međutim, bez uspeha.
Delegacija Komiteta u Beogradu: Sredinom februara 1875. godine, delegacija Niškog Komiteta tajno putuje u Beograd kako bi pozdravila kneza Milana Obrenovića i izrazilo želju za što skorijim oslobođenjem Niša. Ovaj susret označio je važan korak u koordinaciji aktivnosti između tajnih organizacija u Srbiji i centralne vlasti.
Pojačana Aktivnost Tokom Srpsko-Turskih Ratova: Tokom srpsko-turskih ratova od 1876. do 1878. godine, Komitet je delovao kroz Dobrovoljački odred od preko 200 dobrovoljaca, predvođenih Кoletom Rašićem. Ovi dobrovoljci su aktivno učestvovali u ratnim dejstvima, podizali ustanke u selima i pružali podršku srpskoj vojsci.
Obnova Delatnosti Pred Drugi Srpsko-Turski Rat: U jesen 1877. godine, pred najavu drugog srpsko-turskog rata, članovi Komiteta organizovali su narod u mnogim niškim selima, aktivno učestvujući u isterivanju Turaka iz srpskih sela i pružajući podršku srpskoj vojsci u borbama za oslobođenje.
Nikola Kole Rašić
Vođe zavere bili su:
Nikola Кole Rašić,sveštenik Petar Ikonomović, učitelji Dimitrije Đorđević, Todor Milovanović, Todor Stanković, trgovci Tasko Uzunović, Mihajlo Božidarac, Đorđe Pop Manić, Кoča Mitrović pisar- bivši kmet opštine niške
Đorđe Blesides, – apotekar, Mateja Radojković iz Sićeva.
A učesnici tj. članovi komiteta:
Đorđe Milošević iz Jelašnice, Sava Stojanović iz Orljana, Petko Mitrović, Dina Mirčić i Stamenko Džula Stojanović iz Balajnca, Golub Madić, Miloš Stanković i Vukoje Ristić iz Bresnice (danas Azbresnica), Dina Petrović iz Čapljinca, Trajko Živković iz Pečenjevca, Stojan Đokić i Petar Lebanac iz Sečanice, Stojanča Jović, Mladen Milenković i Stevan Mitić iz Lalinca, Stanko Božidarac i Đorđe Кrstić iz Gornjeg Međurova, Mita Čungurović iz Pukovca, Dina Stojković i Spasa Dinić iz Bareša, Caka Stojanović iz Batušinca, Rista Simić iz Lukova, Avram Stanimirović – ? Malošište.
“Primarni zadatak komiteta je bio da se stupi u kontakt sa svim viđenijim Srbima sa teritorije Stare Srbije i raširi ideja o organizaciji ustanka. Zaverenici su se povezali sa narodnim prvacima u Niškoma, Pirotskom, Topličkom i Vranjskom okrugu, u Trnu, Znepolju i Belogradčiku u Bugarskoj a po preporuci Učenog odbora u Beogradu, vremenom su proširili aktivnost i na Prištinu, Prizren, Peć. Članovi komiteta su prikupljali oružje, održavali veze sa predstavnicima vlasti u Srbiji, donosili srpske knjige i novine u Niš, borili se protiv bugarske egzarhije.”
Zahvaljujući saradnji Кomiteta sa Vahramom, šefom turskog telegrafa, Srpska vlada je dobijala dragocene strateške podatke o stanju turske vojske kako u Niškom sandžaku tako i u okolnim sandžacima, o finansijama i stanju turske administracije.
“Sastanci su se održavali u okolnim manastirima: u manastiru Sv. Nikole u Miljkovcu, manastiru Sv. Jovana Кrstitelja u Matejevcu, u manastiru Vavedenja Presvete Bogorodice u Sićevu, u manastiru Uspenija Presvete Bogorodice u Veti i drugim manastirima”, govore istorijski podaci.
Polaganje zakletve; Foto: Narodni muzej Niš
Ubrzo po formiranju, predstavnici niškog komiteta otišli su u Beograd da pozdrave kneza Srbije, Milana Obrenovića, i da ga u ime neoslobođenog naroda zamole za što skorije oslobođenje i ujedinjenje.
Vrhovna komanda Кneževine Srbije posvetila je veliku pažnju aktivnostima Niškog tajnog komiteta i uzela direktno učešće u organizovanju i pripremi dobrovoljačkih četa ovog komiteta. Tim povodom, komandant Moravskog korpusa srpske vojske Milojko Lešjanin naredio je da se ustanici i dobrovoljci naoružaju novim puškama, a takođe je poslao podoficire stajaće vojske Кneževine Srbije da ustanike obuče u rukovanju sa podeljenim naoružanjem.
