Violeta Milićević 
Planina Mali Jastrebac, izuzetna po svojoj prirodnoj lepoti, ali i bogata istorijom, nosi u sebi priče koje sežu duboko u prošlost. Od svojih početaka kao privatnog vlasništva do današnjih dana, ova planina je svedok mnogih promena i događaja koji su obeležili epohe kroz koje je prolazila.
Od 1886. godine, nakon oslobođenja od Turaka, Mali Jastrebac postaje privatno vlasništvo. Bilo je više vlasnika, ali je najveći trag ostavila porodica Marković.
U nizu vlasnika ističu se Arkadije i Slavko Marković, čija je porodica vladala ovim teritorijama sve do sudbonosne 1936. godine. Arkadije Marković, bankarski činovnik iz Beograda, postao je vlasnik impresivnih 60 km2 ove planine. Međutim, tragedija je zadesila porodicu Marković kada je Arkadije 1918. godine brutalno ubijen od strane bugarskih trupa prilikom njihovog povlačenja iz ovih krajeva.
Nakon Arkadijeve smrti, njegova žena Sofija Marković, koju je čitav kraj zvao Gospa, preuzima brigu o imanju. Ona je podigla crkvu Sveti Vrači na Malom Jastrepcu u čast svog supruga i porodice, čija se svetlost i danas pruža nad ovim prelepim pejzažem.
“Za vreme Prvog svetskog rata Bugari su vršili strašan teror i na ovim prostorima. Vlasnik Arkadije je bio ubijen od Bugarina. On je tu i sahranjen u blizini. Njegova žena je nastavila još preko 30 godina da upravlja uspešno Malim Jastrebcom, iako je na neki način u tome učestvovao njen sin Slavko, koji je inače advokat. Oni su u tom periodu planinu čuvali, kontrolisali, vodili računa o njoj i na jedan ili drugi način planina je bila očuvana za vreme njihovog upravljanja”, kazao je u emisiji Moja lepa Srbija profesor u penziji dr Boško Prokić.
Gospa je bila ta koja je pripitomila Mali Jastrebac.
“Imanje na planini je bilo uređeno i održavano na visokom nivou. Sofija Marković je podigla nekoliko prostorija za stanovanje i ekonomske zgrade, formirajući zaselak koji će dobiti naziv Novo Selo. Ovde su se uzgajala stoka, podizani vinogradi i voćnjaci, a poljoprivreda je bila na visokom nivou zahvaljujući primeni savremenih metoda. Čak je i česma, koja i danas stoji kao svedok prošlosti, bila delo Sofije Marković, koja je ulagala neumorno u razvoj imanja”, napisao je Dragoljub Mirčetić u knjizi “Dobrič u narodnoj revoluciji”.
Međutim, sudbina Malog Jastrepca se menjala 1936. godine kada je sud oduzeo vlasništvo Markovićima, čime je planina prešla u državno vlasništvo. Ovaj prelazak je obeležio početak bespravne seče šuma koja je pretila da uništi dragocene prirodne resurse ovog područja.
Mali Jastrebac nije samo prelepa prirodna oaza, već je bio i žarište važnih istorijskih događaja. Tokom Drugog svetskog rata, ova planina je bila ključno poprište borbi protiv okupatora. Partizani i četnici su se skrivali na ovim strmim padinama, vodeći borbe za slobodu. Mali Jastrebac je postao značajna partizanska “baza”, odakle su izvođene brojne akcije protiv neprijateljskih snaga.
Foto: V.V.
Posebno je značajno bilo leto 1942. godine, kada su okupatori pod vođstvom Aćimovića planirali uništenje partizanskih snaga na Malom Jastrepcu. Planirali su masivnu ofanzivu sa preko 20.000 vojnika, ali su partizani uspeli da se izvuku prema Istočnoj Srbiji, izbegavajući potpuno uništenje.
Mali Jastrebac i danas nosi ožiljke prošlih vremena, ali i ponosno čuva svoju istoriju. Od privatne svojine do državne, od ratnih sukoba do mirnih dana, ova planina je svedok mnogih promena koje su obeležile njenu sudbinu. Kroz njene staze prolazili su hrabri ljudi, spremni da se bore za slobodu i pravdu, ostavljajući dubok trag u istorijskim knjigama.
Danas, Mali Jastrebac privlači planinare, istraživače i ljubitelje prirode koji dolaze da uživaju u njegovim netaknutim pejzažima i da osete duh prošlosti koji lebdi nad ovim prelepim krajem. Dok se sunce lagano spušta iza obronaka planine, priče o hrabrosti i borbi za slobodu i dalje odjekuju među stenama, podsećajući nas na važnost istorije i nasleđa koje nosimo u srcima.
Mali Jastrebac ostaje simbol izdržljivosti i odlučnosti, podsećajući nas da su neki pejzaži više od samo prirodnih lepota – oni su živi spomenici ljudske volje i vere u bolje sutra.
