Violeta Milićević 
Na pitomim padinama Deževske doline, nekoliko kilometara od Novog Pazara, u srcu Srbije, nalazi se najstarija crkva u zemlji – crkva posvećena Svetim apostolima Petru i Pavlu. Smestila se u selo Miščići, koje je poznato kao rodno mesto Svetog Save, i nosi sa sobom bogatu istoriju koja se prostire kroz vekove. Ovaj jedinstveni spomenik crkvene arhitekture, koji se procenjuje da je izgrađen u 9. veku, zapravo je nastao na temeljima mnogo starije bogomolje, koja datira iz 6. veka.
„Ovde su kršteni sinovi Nemanjića, Vukan, Nemanja i Rastko. Stefan Nemanja je ovde održao dva državna sabora, a najznačajniji je iz 1196. godine, kada je odlučio da se odrekne prestola“, rekao je protojerej stavrofor Tomislav Milenković, starešina crkve u Rasu. Ova crkva je ujedno i mesto na kojem je sam Stefan Nemanja zamonašen, pre nego što je otišao u Studenicu, a potom i na Svetu Goru.
Na lokalitetu gde se nalazi crkva rađena su brojna arheološka istraživanja. Pronađen je zid iz doba Nemanjića, a ovde na najbolji i najreprezentativniji način predstavljeni spomenici Studeničke škole. Tokom iskapanja u neposrednoj blizini Petrove crkve, polovinom prošlog veka otkriveno je i veliko blago poznato kao „novopazarski nalaz”. Pretpostavlja se da je reč o jednom grobu, pri čemu je uz pokojnika bilo sahranjeno i sve njegovo bogatstvo.
Arhitektura i obnova kroz vekove
Crkva je izgrađena u ranom vizantijskom stilu, a njena osnova je kružna, sa četvorolisnim oblikom koji svedoči o specifičnoj građevinskoj tradiciji tog vremena. Iako su kroz istoriju vršene brojne promene i obnove, crkva je zadržala svoje originalne elemente, poput centralne kupole i galerije koja je prstenasto obuhvatala kubetom.
Jedna od zanimljivosti vezana za arhitekturu ove crkve jeste da je slična brojnim crkvama sa prostora Srpskog primorja, Gruzije, Jermenije i Italije iz perioda između 7. i 9. veka, ali sa specifičnim adaptacijama koje su joj dale jedinstven izgled. Njen značaj nije samo u obliku, već i u detaljima građevinskih tehnika koje odražavaju kulturne i verske uticaje toga doba.
Istorija kroz vekove
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla bila je središte verskog života u Rasu, dok je postojala Raška episkopija. U 10. veku, u vreme cara Vasilija II, spominje se Raška episkopija, koja je obuhvatala čitavu Srbiju, a crkva je bila sedište te eparhije. U 12. veku, za vreme vladavine Stefana Nemanje, crkva je igrala ključnu ulogu u crkvenoj politici, jer je na jednom od sabora održanih u njenim prostorijama odlučeno da se osudi bogumilska jeres, što je imalo dugoročne posledice za verski život u regionu.
Jedan od najvažnijih trenutaka vezanih za crkvu je krštenje Stefana Nemanje po pravoslavnom obredu u njenim zidovima, čime je ova crkva postala i političko-istorijsko središte. Takođe, na ovom mestu, 25. marta 1196. godine, Nemanja je predao presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom.
Freske i živopis
Unutrašnjost crkve krije i izuzetne umetničke vrednosti. Počevši od 1956. godine, kada su tokom arheoloških istraživanja otkriveni slojevi fresaka, saznalo se da crkva čuva 114 m² fresaka različitih hronoloških perioda. Najmlađe freske potiču iz 13. veka, ali su pronađeni i stariji slojevi koji datiraju čak iz druge polovine 9. veka.
Na ovim freskama prikazane su verske scene, među kojima se izdvaja i prikaz Hrista u ljubičastoj draperiji, kao i druge scene iz hrišćanske liturgije. Fascinantno je što su ovi fresko-slikarski radovi omogućili istraživačima da bolje razumeju razvoj likovnog stvaralaštva na Balkanu.
Obnova i legende
Obnovom zvonika u prvim godinama 21. veka, crkva je doživela potpuni preporod u smislu bogosluženja. Ovaj značajan poduhvat omogućio je da se oživi verski život u ovom istorijskom objektu. Prema legendi iz 17. veka, crkvu je osnovao apostol Tit, učenik i sledbenik apostola Pavla, čime je postala još značajniji verski centar.
Među građanima Novog Pazara posebno je poznata baba Jovanка, dugogodišnja kućepaziteljka crkve, koja je čuvala tradiciju i ulogu crkve koja je neko vreme bila sedište Raške eparhije. U novije vreme, pored ulaza galerije, postavljena je spomen-ploča koja svedoči o značaju ove crkve u 12. veku, podsećajući na njen ključni istorijski i kulturni uticaj.
Nadgrobni spomenici
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla okružena je pravoslavnim grobljem, čiji nadgrobni spomenici predstavljaju najubedljivije svedočanstvo o životu i delovanju ljudi iz prošlih vremena. Među njima se ističu spomenici iz perioda 12. i 13. veka u obliku niskih sanduka sa konturama ljudskih glava na gornjoj površini, koji se nalaze oko crkve. Ovi spomenici imaju oblik krsta, a neki od njih su u obliku trapeza i pravougaonika. Na mnogim spomenicima, koji potiču iz perioda od 16. do 19. veka, prikazane su glave pokojnika, često ukrašene geometrijskim i floralnim ornamentima.
Mnogi od ovih spomenika, naročito oni iz ranijih perioda, prikazuju likove u reljefu, čime su postavljeni temelji umetničke tradicije koja se razvijala kroz vekove. Kod mlađih spomenika, ornamentacija je često stilizovana, koristeći kružne forme i geometrijske uzorke koji se mogu smatrati čistom ornamentikom.
Zašto posetiti crkvu?
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Rasu nije samo istorijski, već i duhovni centar. Njen značaj u oblikovanju verskog i političkog života Srbije kroz vekove čini je nezaobilaznim spomenikom za sve koji žele da bolje razumeju kulturnu baštinu Balkana. Bilo da ste zaljubljenik u istoriju, arhitekturu ili umetnost, poseta ovoj crkvi pruža uvid u bogatu prošlost ovog dela sveta.
Danas, kao deo UNESCO-ve Svetske baštine, crkva nije samo spomenik, već i simbol otpora i opstanka kroz vekove, čuvajući za nas priče o hrabrosti, verovanju i borbi za očuvanje kulture.
Autor fotografija: Milan Novakovć
Članak je nastao u čast Milana Novakovića.
Poslednji pozdrav!
